Relyefin forma və tipləri

     Geomorfologiya yer səthinin relyefini, onun quruluşunu, mənşəyini, inkişaf tarixini və dinamikasını öyrənən elmdir. Geomorfologiyanın ümumi, regional və tətbiqi olmaqla üç əsas bölməsi vardır.

   Ümumi geomorfologiya relyefin əmələgəlməsinin, inkişaf tarixinin və dinamikasının ümumi qanunlarını öyrənir.

  Regional geomorfologiya yer səthinin müəyyən hissəsində relyefin mənşəyi, inkişaf tarixi və sistemli təsviri ilə məşğul olur.

   Tətbiqi geomorfologiya, insan cəmiyyətinin istehsalat və təsərrüfat fəaliyyətindən müxtəlif formada və müxtəlif məqsədlərlə istifadə etməsi ilə əlaqədar olaraq öyrənir.

  Relyef dedikdə, yerin bütün kələ-kötürlüklərinin məcmuyu nəzərdə tutulur.O, müxtəlif istiqamətli daxili

(endogen) və xarici (ekzogen) geoloji proseslərin yer qabığına təsiri nəticəsində yaranır. Həm də bu və ya digər prosesin üstünlük təşkil etməsi, onun davamiyyəti və coğrafi zonallığı əsas rol oynayır. Əgər endogen proseslər ( tektonik və vulkanik ) yer səthində ilkin müsbət və mənfi formalar əmələ gətirir.

   Beləliklə, Yerin relyefi fasiləsiz dəyişir: yuyulur, parçalanır, hətta bəzən ilkin formalar tamamilə məhv olur və yeni relyef formaları meydana gəlir. Yer səthi relyefinin bu cür dəyişməsinin endogen və ekzogen proseslərlə yanaşı, insanın təsərrüfat fəaliyyətinə də mühüm təsiri vardır.

     Relyefin formaları. Yer səthində inkişaf etmiş bütün relyef formaları endogen və ekzogen qüvvələrin qarşılıqlı təsirinin məhsulu olub, müsbət və mənfi, sadə və mürəkkəb olmaqla planetar relyef, meqarelyef, makrorelyef, mezorelyef, mikrorelyef və naporelyef kateqoriyalarına ayrılır.

   Planetar relyef – tektonik mənşəli olub, bir planet kimi Yerin zahiri görünüşünü müəyyənləşdirən yer səthinin ən iri elementlərini – materikləri və okeanları əhatə edir.

    Meqarelyef - əsasən tektonik mənşəli olub, materiklərin və okean diblərinin ən iri formalarını – dağ sistemlərini, materik düzənliklərini, yaylalarını, platoları, okeanaltı dağları, çökəklikləri və s. əhatə edir.

  Makrorelyef – yüzlərlə və minlərlə kv.km sahəni tutan yer səthi relyefinin iri elementlərini – ayrı-ayrı dağ silsilələrini, dağarası çökəklikləri, dərələri , okean və dəniz dibi düzənliklərini, qalxmaları və s. iri relyef formalarını əhatə edir və əsasən tektonik mənşəlidir.

    Mezorelyef – on kv. km-dən çox olmayan sahəni tutan kiçik ölçülü, dərinə getdikcə zəif parçalanan nisbi hündürlüyü az olan formaları – təpələri, alçaq dağ tirələrini, qalıq yüksəklikləri, qobuları, iri karst qıflarını, iri akkumulyativ formaları ( barxan ) əhatə edir və əsasən ekzogen mənşəli olur.

  Mikrorelyef – bu relyef formaları ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gəlib, mezorelyef formalarının səthini mürəkkəbləşdirən kiçik ölçülü relyef formalarını- karst qıflarını, erozion çuxurları, sahil vallarını və s. əhatə edir.

  Naporelyef – ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gələn çoix kiçik formalardır, makro-, mezo-, mikroformaların səthini mürəkkəbləşdirən erozion şırımları, kiçik çuxurları, kiçik eol formaları əhatə edir.

    Relyef formalarının bu kateqoriyaya bölünməsi nisbi xarakter daşıyır və təbiətdə bunlar arasında kəskin sərhəd yoxdur.

   Relyefin tipləri. Yer səthi üçün relyefin səciyyəvi tipləri vardır: bunlar relyef formalarının müəyyən birləşməsidir, yer səthinin geniş sahələrində qanunauyğun surətdə təkrar olunur, oxşar mənşəyi və geoloji quruluşu, bir tipli inkişaf tarixi vardır. Relyef üç tipə ayrılır: düzənlik, təpəlik və dağlıq.

  Düzənliklər insan üçün əlverişli sahələrdir Burada insanın fəaliyyəti olduqca genişdir. İnşaat işləri, meliorasiya və inşaat qurğularının tikilməsi belə sahələrdə olduqca geniş miqyasda aparılır.

  Düzənlik relyef – qurunun düz və ya zəif dərə-təpəli geniş sahələridir. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyünə görə düzənliklər – ovallığa ( hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 200 m-dən artıq olmur. ), yüksəkliyə ( 200...500 m hündürlükdə ) və yaylaya ( hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 500 m-dən artıqdır) ayrılır.

      Səthinin quruluşuna görə düzənliklər yastı, meylli, çökək və qabarıq olur.

` 

Parçalanma ( dərə-təpəliyə ) dərəcəsinə görə üç tip düzənlik vardır : zəif parçalanmış, orta dərəcədə parçalanmış və intensiv parçalanmış.

  Düzənliklər mənşəyinə görə üç qrupa bölünür : struktur, akkumulyativ və denudasion.

     Təpəlik relyef – yüksəkliklərin ( nisbi hündürlüyü 200 m-dən çox olmayan təpələr ) və çökəkliklərin ( dərə və çuxurlar ) növbələşməsindən ibarət yer səthidir.

      Dağlıq relyef – dağların üstünlük təşkil etdiyi relyefdir. Dağlıq relyef öz mənşəyinə görə tektonik, vulkanik və erozion səciyyəli olur.

   Relyefin tektonik formaları yer qabığının hərəkəti prosesində yaranır. Bunlar iri formalar olub, yerin əsas relyefini əmələ gətirir ( dağ silsilələri, düzənliklər, okean çökəklikləri və s. ).

   Relyefin erozion və akkumulyativ formaları zaman keçdikcə öz şəklini dəyişir.

  Erozion formalar axar suların yuyucu fəaliyyəti ilə əlaqədardır ( atmosfer , çay, yeraltı sular ). Bunlara dərələr, yarğanlar, şırımlar və s. aiddir.

 Struktur düzənliklərin əmələ gəlməsi Yerin hər hansı bir hissəsində tektonik hərəkətlərin təsiri və sahənin geoloji quruluşu ilə əlaqədardır. Bəzən vulkanların püskürdüyü lava böyük sahələri örtərək belə  düzənliklər (məsələn, Orta Sibir yayla-

sı ) yarada bilər. Sibir platformasındakı trapp formasiyası geniş sahələri əhatə edərək məhz belə düzənliklər yaratmışdır. Eynilə trapp formasiyaları Afrika və Hindistanda 

( Dekan yaylası ) struktur tipli düzənliklər əmələ gətirmişdir.

  Akkumulyativ düzənliklər dənizdə və quruda çöküntü materiallarının toplanması nəticəsində yaranır. Düzənlikləri təşkil edən çöküntülərin mənşəyindən asılı olaraq dəniz, allüvial, allüvial-prolüvial, buzlaq və s. düzənliklər bölünür.

 Allüvial düzənliklər çayların akkumulyasiya fəaliyyəti nəticəsində yaranıb, çay çöküntülərindən təşkil olunur. Buradakı mikrorelyef çay vadilərinə xas olan xarakterik cəhətləri özündə cəmləşdirir. Bəzən bulaqlara, göllərə, bataqlıqlara da təsadüf edilir.

  Denudasion düzənliklərdə ana süxurlar, adətən, üzə  çıxır, bəzən isə az dərinlikdə yerləşir. Belə düzənliklər denudasion proseslər ( abraziya, eroziya və s.) nəticəsində hamarlanma hesabına əmələ gəlir. Denudasion proseslərin növündən asılı olaraq bunlar abrazion və erozion düzənliklərə ayrılır.

  Dəniz akkumulyativ düzənlikləri vaxtilə dəniz dibi olub , sonradan dəniz altından çıxmış düzənliklərdir. Xəzəryanı düzənlik belə düzənliklərə ən səciyyəvi misal ola bilər. Bu düzənliklərdə dəniz çöküntülərinin qalınlığı bəzən 500 m-ə çatır. Onlar burada geniş sahəni əhatə edir.

 Akkumulyativ-löss düzənlikləri Russiyanın Avropa hissəsinin cənubunda, Ukraynada, Orta Asiyada geniş sahələri tutur. Bəzi alimlərə görə, akkumulyativ-löss düzənliklərinin əmələ gəlməsi sonradan gətirilən tozların ( qumların ) çökməsi hesabına yaranır. Təsvir etdiyimiz düzənliklərdə löss kütlələri hamar səthlər əmələ gətirir.

   Allüvial-prolüvial düzənliklər, adətən, dağətəyi maili düzənlikləri təşkil edib, yaxşı çeşidlənməmiş qarışıq çay ( gətirmə konusu çöküntülərindən ) flüvioqlasial, bəzən də delüvial çöküntülərdən təşkil olunur.

  Göl düzənlikləri keçmiş göllərin dibinə müvafiq gəlib həmin göllərdən suyun axması və ya göl çökəkliklərinin çöküntülərlə dolması sayəsində yaranır. Bu düzənliklər laylı göl çöküntülərindən əmələ gəlir, ölçülərinə görə isə, adətən, əvvəlki düzənliklərdən kiçik olur.

   Vulkanik yaylalar ( platolar ) vulkan püskürməsi ( lava) nəticəsində relyefin bütün nahamarlıqlarını örtərək lava platosu yaradır. Şimalı Amerikada Kolumbiya bazalt platosunu, Azərbaycanda Qarabağ vulkanik yaylasındakı İşıqlı, Minkənd, Kamallı və başqa platoları buna misal göstərmək olar.

   Dağlıq relyef tipinə Dağlıq ( yəni nisbi hündürlüyü 500 m-dən çox olan formalar ) relyefin üç əsas növünü misal göstərə bilərik: tektonik, erozion və vulkanik. Dağları belə bölgü ilə yanaşı, mütləq hündürlüyünə görə kateqoriyaya ayırırlar:

         1) yüksək dağlar,

         2) orta hündürlükdə dağlar,

         3) alçaq dağlar

  Yüksək dağlar kateqoriyasına, adətən, mütləq hündürlüyü 2000 m-dən çox olan dağlar ( silsilələr, zirvələr, uçurumlar) daxildir.

  Orta hündürlükdə dağlar kateqoriyasına mütləq hündürlüyü 1000...2000 m olan dağlar daxildir.

    Alçaq dağlar kateqoriyasına isə 500... 1000 m hündürlükdə dağlar aiddir.

   Tektonik dağlar yer qabığında gedən mürəkkəb tektonik hərəkətlərin (qırışıq, qırılma ilə müşayihət olunan hərəkətlər ) məhsuludur.

  Vulkanik dağlar, adından göründüyü kimi, vulkanların fəaliyyəti nəticəsində meydana gəlmişdir. Belə dağlar Yer kürəsinin mütəhərrik vilayətlərində yaranır. Dənizlərdə və okeanlarda da ada şəklində belə vulkanik tipli dağlara rast gəlmək olar. Onların varlığı dəniz dibində baş verən vulkanların fəaliyyəti ilə bağlıdır.

     Erozion dağlar qədim akkumulyativ düzənliklərin yarılması və pozulması hesabına əmələ gəlir. Eroziya bazisindən yuxarıya qalxan qədim akkumulyativ düzənliklər pozulur və eroziyaya uğrayır.